ΑΠΑΝ - Πολιτιστική Εταιρία ΠΑΝΟΡΑΜΑ

Ο σοφός βασιλιάς Νέστωρ, το πολυτελές «δέπας αμφικύπελλον», το καλό κρασί, που πρέπει να πιείς με ρέγουλα, ο Ερρίκος Σλήμαν: η κούπα (το κρασοπότηρο) με τις δύο λαβές, μια φόρμα που ταξιδεύει στις θάλασσές μας από την Τροία και τις Κυκλάδες της 3ης χιλιετίας έως τον Πρώτο Μεγάλο Αποικισμό και το Τυρρηνικό Πέλαγος του 700 π.Χ.

Αρχές Σεπτεμβρίου του 2020, καιρός του τρύγου. Σε άλλες περιοχές μόλις άρχισε η διαδικασία, ενώ αλλού έχει ήδη τελειώσει και ζυμώνεται ο γλεύκος στα βαρέλια. Ιδού, λοιπόν, μια μικρή ιστορία για ένα πανάρχαιο, κομψότατο κι εντελώς χαρακτηριστικό κρασοπότηρο, αυτό που το αναφέρει ξανά και ξανά ο Όμηρος και το ονομάζει «δέπας αμφικύπελλον» (Ιλιάδα, 23.556, 23.664, 23.667) εκεί που ο Αχιλλέας συνομιλεί με τον σοφό Νέστορα, τον γέροντα βασιλιά της Πύλου, κι έρχονται διάφοροι άλλοι παλληκαράδες για να ανακατευτούν στη συζήτηση. Αλλά αυτή η κούπα, για την οποία έχει γίνει μεγάλη έρευνα κι εξακολουθούν να αναπτύσσονται διαφορετικές απόψεις στους φιλολογικούς και αρχαιολογικούς κύκλους, αναφέρεται και στην πρώτη ραψωδία της Ιλιάδας (1.584 « Ὣς ἄρ᾽ ἔφη, καὶ ἀναΐξας δέπας ἀμφικύπελλον») και στη 16η ραψωδία. Ένα από τα θέματα υπό συζήτηση είναι αν πρόκειται για ένα κύπελλο με δύο λαβές ή για δύο κύπελλα συνδεδεμένα μεταξύ τους (αυτό το αμφικύπελλον») –κάτι που υπήρχε ως αγγείο την 3η χιλιετία.
Με δυο λαβές κύπελλα βρέθηκαν και στην Πολιόχνη της Λήμνου και σε διάφορες προϊστορικές θέσεις στις Κυκλάδες (στη Σύρο κ.ά.). Πάντως, ένα υπέροχο πήλινο κύπελλο με δύο λαβές, αυτής της πρώιμης εποχής βρέθηκε στην Τροία και προς τα εκεί συγκλίνουν οι περισσότερες απόψεις. Εξάλλου, ο Σλήμαν, όταν έφερε στο φως ένα χρυσό κύπελλο με δύο λαβές, εξαιρετικής τέχνης και ομορφιάς, το βάφτισε «κύπελλο του Νέστορος». Παρόλο που βρέθηκε στις Μυκήνες κι όχι στην Πύλο και μολονότι ο Όμηρος λέει σε άλλο σημείο της Ιλιάδας ότι ο Νέστωρ έπινε από μία κούπα με τέσσερις λαβές, ο Σλήμαν επέμενε. Έτσι, αυτό το υπεροχότατο χρυσό αντικείμενο (που εκτίθεται στη Μυκηναϊκή Συλλογή του Εθνικού Αρχ. Μουσείου στην Αθήνα) ταυτίστηκε πλέον με τον σοφό γέροντα της Πύλου. Μέχρις εδώ, όλα καλά. Οι μύθοι που πλέκονται πολλές φορές είναι πολύ πιο γοητευτικοί από την πραγματικότητα. Ούτε οι ακριβείς χρονολογίες μετρούν, ούτε οι αυστηρές επιστημονικές απόψεις.
Να όμως που η αυθαίρετη ονοματοθεσία του ενθουσιώδους Σλήμαν, ο οποίος συμπίεζε εποχές για να ταιριάξουν όλα στον δικό του ομηρικό κόσμο, αποδείχτηκε αρκετά κοντά στον μυθικό βασιλιά της Πύλου. Εδώ, ο ερευνητής παραδίδεται: Το 1954, περίπου έναν αιώνα μετά τις χρυσοφόρες αποκαλύψεις του Σλήμαν, βρέθηκε σε έναν τάφο ένας πήλινος σκύφος (κούπα) που φέρει μία άκρως
συγκινητική και άκρως σαγηνευτική επιγραφή. Συγκινητική, λόγω χρονολογίας. Είναι ένα από τα αρχαιότερα δείγματα ελληνικής γραφής που έχουν βρεθεί μέχρι σήμερα. Τη χρονολογούν κάπου στις τελευταίες δεκαετίες του 8ου αιώνα, με άλλα λόγια τον καιρό που συνθέτει ο Όμηρος (ή οι πολλοί Ίωνες ραψωδοί) την Ιλιάδα. Η επιγραφή, γραμμένη με μια παραλλαγή του ευβοϊκού αλφαβήτου, αναφέρεται στον Νέστορα, στο κρασί και στην «επικίνδυνη» θεά Αφροδίτη. Μας λέει εν ολίγοις ότι το κρασοπότηρο του Νέστορος ήταν ιδανικό για να πίνεις, αλλά όποιος πιεί από εδώ πέφτει έμπλεος από πόθο στα δίχτυα της Αφροδίτης. Οι εκδοχές είναι ποικίλες, εδώ δώσαμε το νόημα, αλλά αμέσως παρακάτω θα βρείτε το αρχαίο κείμενο και την «πιστή» μεταφορά του στα νεοελληνικά.

Το αρχαίο κείμενο (γραμμένο από τα δεξιά προς τα αριστερά και με ορισμένα γράμματα που δεν χρησιμοποιήθηκαν μετά τον 4ο π.Χ. αιώνα): «ΝΕΣΤΟΡΟΣ:.....:ΕΥΠΟΤ..:ΠΟΤΕΡΙΟ. // ΗΟΣΔΑΤΟΔΕΠ....:ΠΟΤΕΡΙ.(.):ΗΥΤΙΚΑΚΕΝΟΝ // ΗΙΜΕΡ … ΕΣΕΙ: ΚΑΛΛΙΣΤΕ… ΝΟ: ΑΦΡΟΔΙΤΕΣ».
Και η αποκατάστασή της «Νεστορος [ἐρροι] εὐποτ[ον] ποτηριο[ν] // ὁσδα τοδε π[ιεσι] ποτηρι[ο] ηὐτικα κενον // ἱμερ[ος αἱρ]εσει καλλιστε[φα]νο Ἀφροδιτες». Μία από τις αναγνώσεις της «Του Νέστορος το κύπελλο ήταν καλό για να πίνεις. Αλλά όποιος πιεί από τούτο το κρασοπότηρο θα ποθήσει την όμορφα στεφανωμένη Αφροδίτη».
Η επιγραφή, ένα από τα αρχαιότερα κείμενα σε υπό διαμόρφωση ελληνικό αλφάβητο, είναι γραμμένη κάτω από τη μέση του αγγείου κοντά στη βάση.
Σε μία κάπως διαφορετική ανάγνωση, οι μελετητές έχουν κάνει ορισμένες μικρές διορθώσεις στο κείμενο της επιγραφής, οπότε διαβάζεται «Εγώ είμαι το κρασοπότηρο του Νέστορος. Όποιος πιεί από εδώ ….» κλπ.

Ώστε το κύπελλο του Νέστορος δεν ήταν εφεύρημα του Σλήμαν! Ακόμα το είχαν στα χείλη τους, κυριολεκτικά και μεταφορικά, οι Έλληνες του 8ου αιώνα, όπως είχαν και τα τραγούδια και τους ήρωες και τους μύθους της Επικής εποχής. Αυτοί που μνημόνευσαν τον γέρο-βασιλιά στον πήλινο σκύφο ήταν αυτοί που έφυγαν πρώτοι από τα πάτρια, όχι μόνον από τον Ευβοϊκό αλλά και από το Ανατολικό Αιγαίο, για να φτιάξουν το βιός τους στη μακρινή ξενιτιά: ο τάφος όπου βρέθηκε η λαλίστατη κούπα αποκαλύφθηκε στις αρχαίες Πιθηκούσες (σήμερα Ίσκια) ένα νησάκι στ’ ανοιχτά του κόλπου της Νάπολης στην Ιταλία. Ήταν η αρχαιότερη ελληνική εγκατάσταση στη Δύση, ή τη Μεγάλη Ελλάδα / Magna Graecia όπως έμεινε να λέγεται. Από την Εύβοια και τη Ρόδο ήταν οι πρώτοι άποικοι. Το κύπελλο που αναφέρει τον ομηρικό βασιλιά ήταν καμωμένο σε εργαστήριο της Ρόδου. Το πήραν μαζί τους οι ξενιτεμένοι, για να θυμούνται τον κόσμο που άφησαν πίσω τους. Και το κρασί της πατρίδας –που πρέπει να το πίνεις με ρέγουλα, διότι σε περιμένουν τα θέλγητρα της Αφροδίτης κι αλλοίμονο σου.
Εδώ, στο μικρό Αρχαιολογικό Μουσείο των Πιθηκουσών, μοιάζει να τελειώνει αυτή η μικρή ιστορία. Μα δεν είναι δυνατόν να τελειώσει. Μέρες και μήνες και χρόνια μπορεί να ψάχνει κανείς για να βρει τα όσα συνδέονται με το «δέπας 
αμφικύπελλον», τον Νέστορα, την Πύλο, την Τροία, το Αιγαίο, το κρασί, τις ετυμολογίες και την θελκτική κυρά, την Αφροδίτη, τα μυκηναϊκά κατάλοιπα, τις μνήμες των ξενιτεμένων, την προσκόλλησή τους στα πατροπαράδοτα και ό,τι άλλο βάλει ο νους σου. Ας πούμε, λοιπόν, κι αυτό. Το «δέπας» έχει τουλάχιστον τρεις ετυμολογικές εκδοχές και χρήσεις, που όλες σχετίζονται με το δοχείο, το αγγείο: 1. ήταν είδος ποτηριού, χρυσού ή αργυρού, με επιχρυσωμένα χείλη, που το χρησιμοποιούσαν για σπονδές, 2. ήταν μεταλλικό ή πήλινο απλό κρασοπότηρο, και 3. –αυτή κι αν είναι– ήταν ένα μικρό δοχείο που είχε τη μορφή λέμβου (μία μικρή σκάφη, ας πούμε), μέσα στην οποία ταξίδευε τη νύχτα στον ωκεανό ο Ήλιος, αρμενίζοντας από τα δυτικά προς τα ανατολικά. Κι έκανε το ταξίδι κάθε βράδυ!
Τι άλλο να πεις; Μα ναι: «δέπας» ή ίσως «δίπας» ή «ντίπας» είναι λέξη που διαβάστηκε σε κάποιες από τις 1.200 πινακίδες της Γραμμικής Β΄ Γραφής που βρέθηκαν στο Ανάκτορο του Νέστορος στην Πύλο. «Γέμισε ξέχειλη την κούπα, καλέ μου, κι έλα να πιούμε από το παλιό κρασί, ώσπου να μας βρει ολομέθυστους το ξημέρωμα».
Επτά χιλιάδες χρόνια μετά την πρώτη παρασκευή του κρασιού στον ελληνικό χώρο (στον προϊστορικό οικισμό Ντικιλί Τας, πολύ κοντά στους Φιλίππους, στην Ανατολική Μακεδονία) δεν έχουμε παρά να πούμε: Και του χρόνου ο τρύγος! Καλημέρα!

>>> Για τις Πιθηκούσες και τα πέριξ εκείνης της τόσο πρώιμης εποχής, σας προτείνουμε ένα αρκετά ειδικευμένο, αλλά συναρπαστικό ανάγνωσμα. Είναι το βιβλίο του David Ridgway, Οι πρώτοι Έλληνες στη Δύση. Η αυγή της μεγάλης Ελλάδας (έκδοση του ΜΙΕΤ, Αθήνα 2000) σε πάρα πολύ καλή μετάφραση του Φοίβου Αρβανίτη. 
Το Πανόραμα έχει οργανώσει μια ολοήμερη ξενάγηση στην Πύλο και το Ναυαρίνο, στα μέσα Σεπτεμβρίου. Οπότε θα πούμε πολλά για τον Νέστορα. Και μέσα στον χειμώνα, ξεναγήσεις στα μυκηναϊκά στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας.
>>>>> Αναμένουμε όμως να μάθουμε ακριβώς τι συνέβη με την προχθεσινή πυρκαγιά στις Μυκήνες και σε τι κατάσταση βρίσκεται ο εξαιρετικής σπουδαιότητας αρχαιολογικός χώρος.